Met de komst van de Omgevingswet komen in gemeenten allerlei nieuwe vormen van participatie op gang. Hoe komen we van inspraak naar samenwerking? Alternatieve democratische processen kunnen het samenspel van overheden, inwoners en dienstverleners drastisch verbeteren.
Al jaren steunt Spaarnelanden initiatief van inwoners als ze hun buurt groener en schoner willen maken. Faciliteren heet deze vorm van participatie. Het heeft geleid tot bloei van allerlei initiatieven en vrijwilligersverbanden. Zo kunnen buurtbewoners zelf geveltuintjes, groenstroken en boomspiegels in hun straat onderhouden. Of meedoen aan zwerfvuilacties. Ook zijn er in Haarlem sinds kort prachtige bloembakken beschikbaar zo groot als een parkeerplaats — inderdaad, voor als inwoners met de hele straat besluiten om een parkeerplaats hiervoor op te offeren. De gemeente stemt af met inwoners, waarna Spaarnelanden de bloembak plaatst.
Vrijwilligers krijgen ondersteuning
Achter de schermen is ook de organisatie van Spaarnelanden op deze vormen van participatie ingericht. Relatiebeheerders inventariseren wensen in wijkraden. Vrijwilligers helpen mee als ambassadeur om hun wijk groen en schoon te houden. Of zetten zich als gediplomeerd schipper in om de veerpont op het Spaarne in de vaart houden. Om al die vrijwilligers daarbij goed te ondersteunen, werd in 2018 de stichting De Stad Heeft Je Nodig opgericht.
Nederland participeert steeds breder
Tegelijkertijd kent Nederland een maatschappelijke ontwikkeling om burgers steeds breder te betrekken bij beleid en vernieuwing. Vooral de hier en daar vastgeroeste manieren van inspraak zijn aan vernieuwing toe, is de gedachte. Met de komst van de nieuwe Omgevingswet wordt hier bewust ruimte voor gemaakt. Daarbij schuwt de overheid het experiment niet.
Meer samenspraak in Nieuwe Democratie
Onder de titel Programma Nieuwe Democratie is ook het Haarlemse gemeentebestuur volop bezig om processen van meepraten en meedenken te vernieuwen. Bijvoorbeeld door alternatieve participatievormen in te zetten en bewoners meer zeggenschap te geven over hun buurt. Zo experimenteert de gemeente met het recht om de gemeente uit te dagen (right to challenge) en met nieuwe vormen van zeggenschap via wijkraden (het Wijkforum). Ook kunnen Haarlemmers budget vrijmaken voor en stemmen op verbeteringen in hun wijk: de democratische wijkbegroting.
Jeanine van de Grootevheen is bij Spaarnelanden als manager Klant en Innovatie actief met allerlei vormen van participatie. De ontwikkelingen in Haarlem en Zandvoort stemmen haar vrolijk. Ze wijzen op een bredere samenwerking tussen overheden en inwoners in de toekomst.
Ook Spaarnelanden werkt breder samen met inwoners, toch?
“Daar moet het ook naartoe. Van klassieke inspraakavonden naar een bredere samenwerking rond verbetering van de leefomgeving. Dat gaat nog veel verder dan de huidige vormen van participatie. Voor ons ook een nieuwe ontwikkeling.”
Hoe ga je dan om met zoveel verschillende wensen?
“Ja, wensen verschillen nogal eens en soms loop je tegen grenzen aan. Wat mij betreft, levert dat juist interessante gesprekken op. Het vraagt om nieuwe vormen van samenspraak. Met car sharing hebben we hier al veel van geleerd. Het is best complex om met een zo groot mogelijke groep inwoners samen te werken om verbeteringen van de grond te krijgen. Mensen die vaak overdag een baan hebben en dit er ’s avonds extra naast doen. Dat is echt een nieuwe manier van participeren.”
Betekent dit dan ook meer loslaten?
“Eigenlijk juist niet. Je moet vooral de spelregels opnieuw bepalen. Nu wordt heel veel vooraf bepaald en op het eind van het proces voorgelegd aan inwoners. Bijvoorbeeld een straat opnieuw inrichten voor klimaatadaptatie. Hier komen bomen, daar vergroten we de afvoer en zo gaan we om met parkeren… wat vinden jullie ervan? Als je dit wilt omdraaien en eerst de ideeën van inwoners wilt benutten, dan zul je eerst duidelijk moeten maken tot hoever hun invloed kan reiken. Dus als een straat bijvoorbeeld een betere bescherming tegen hitte en water moet krijgen, dan zitten daar kaders aan vast. Kaders waarbinnen alle ideeën van bewoners ingebracht kunnen worden.”
Welke spelregels horen daar dan bij?
“Daar is niet één methode voor. Dat verschilt per situatie. Het gaat er vooral om dat je vooraf stilstaat bij het proces en mensen in dienst hebt die zoiets goed kunnen begeleiden. Nu liggen procedures rond inspraak nog vast. Straks zullen we naar meer situationeel ingerichte processen gaan. Meer van moment tot moment bepalen hoe je participatie opzet. En liefst zo dat iedereen een kans heeft om actief deel te nemen en invloed te hebben.”
Klinkt als complex. Hoe voorkom je dat het een kluwen wordt?
“Door duidelijke kaders te stellen én door vast te houden aan de overtuiging dat het interessantere en betere oplossingen gaat opleveren als je verschillende perspectieven bij elkaar brengt. Dus niet zien als een belemmering, maar juist als een kans op verbetering. En het versnelt uiteindelijk ook de besluitvorming als je participatie vanaf het begin goed neerzet.”
Speels omgaan met participatie: inspraak bij speeltoestellen
Bij het beheer en onderhoud van speelplekken in de stad moeten soms meerdere speeltoestellen vervangen worden. Omwonenden kunnen in zo’n geval stemmen op hun favoriete speeltoestel. Ze krijgen een brief met een link naar een website waar ze kunnen stemmen op een van de voorgestelde opties. Bij scholen gaat Spaarnelanden naar de klassen toe, vertelt werkvoorbereider Robert Smal: “Kinderen van verschillende leeftijden kunnen in groepjes aan de hand van een puzzeltje meepraten over hun ideale speeltoestel. Daar maken we echt een middagje van en de reacties zijn altijd heel enthousiast. Tijdens die gesprekken valt op hoe goed oudere kinderen rekening houden met de jongere kinderen. Samen kiezen ze dan een ontwerp dat voor alle leeftijden geschikt is.”